Poniżej załączam pełen tekst programowy koncertu Orient Okcydent, autorstwa zdaje się Macieja Kazińskiego. Dla spragnionych wiedzy.
ORIENT- OKCYDENT
Dialog muzyki europejskiej epoki wypraw krzyżowych, XI – XIII wieku z muzyką perską
Schola Teatru Węgajty – gościnie Mohammad Rasouli i Mohssen Hosseini.
Kiedy dziś zajmujemy się wykonaniem muzyki średniowiecznej i badamy jej formy, nieuchronnie natrafiamy na podobieństwa z tradycyjną muzyką bliskowschodnią, arabską, irańską, i turecką. Modalność muzyki średniowiecznej powoduje, że wydaje się ona bliższa poczuciu estetycznemu tych kręgów kulturowych, niż współczesnej Europy.
Do wspólnej pracy nad tym programem zaprosiliśmy przedstawicieli kultury bliskowschodniej: Mohammada Rasouli i Mohssena Hosseini – znakomitych perskich muzyków mieszkających w Warszawie. Już pierwsze próby potwierdziły to, co podpowiadała nam intuicja. Muzyka w czasach wypraw krzyżowych, czyli w wiekach XII i XIII – chorał gregoriański i bizantyjski, pieśni trubadurów, truwerów i minnesingerów, laudy św. Franciszka – operują pokrewnym językiem muzycznym, modalnością tonów i rytmami poetyckimi. Tyle tylko, że muzyka orientalna opiera się do dzisiejszego dnia na tych starożytnych kanonach; zachowała wszelkie związane z tym umiejętności, włącznie z improwizacją, podczas gdy my jesteśmy skazani na mozolną rekonstrukcję tych elementów.
Spoglądając na historyczne fakty, możemy dostrzec pewne ślady prowadzące nas do zrozumienia owego pokrewieństwa.
Począwszy od VII wieku Arabowie przejmują władanie nad Bliskim Wschodem i rozszerzają swoją zwierzchność na wielkich połaciach ówczesnego świata; poznają i asymilują kulturę hellenistyczną w jej chrześcijańsko-bizantyjskiej formie oraz tradycje kościołów wschodnich – monofizyckich i chaldejskich; jakobitów, koptów i nestorian. Ze śpiewów chorałowych przejmują system modalny zwany oktoechos, będący w użyciu już w starożytności, zarówno greckiej jak i bliskowschodniej. Ów system obowiązywał również w zachodniej części Morza Śródziemnego, w chorałach przed-gregoriańskich Kościoła łacińskiego.
Już od VIII wieku muzułmanie panują nad olbrzymim wielokulturowym i wielowyznaniowym obszarem. Ich kultura rozkwita, i w czasach krucjat – pod panowaniem ludów tureckich – dochodzi do pełnej dojrzałości cywilizacyjnej, znajdującej wyraz w poezji i muzyce, kształtując się pod wpływem silnego ponadreligijnego mistyczno-filozoficznego ruchu – sufizmu. Jego największym przedstawicielem był działający w pierwszej połowie XIII wieku perski duchowny, muzyk i poeta – Moulana Dżalaloddin Rumi. Na skutek najazdów mongolskich, jako dziecko wyemigrował wraz z rodzicami z pogranicza persko-tadżyckiego (kraina Chorasanu) do anatolijskiego miasta Konia, które niewiele wcześniej zdobyli Saraceni, pokonując Bizantyjczyków. Jeszcze za życia Rumiego większość mieszkańców miasta stanowili chrześcijanie. A niedaleko na południe i na wschód od Konii znajdowały się granice dwóch państw krzyżowców.
Trudno dziś prześledzić, jakimi dokładnie drogami dotarła suficka poezja mistyczno-miłosna do Prowansji; czy przez bogomiłów i katarów, czy też przez pobliskie państwa saraceńskie do Hiszpanii. Jednak jej pokrewieństwo z poezją trubadurów, truwerów i minnesingerów wydaje się jednoznaczne. Wielu spośród trubadurów było uczestnikami wypraw krzyżowych; między nimi tak barwna postać jak Ryszard Lwie Serce (po arabsku qalb el-nimr co jest symbolicznym szyfrem sufi) którego brata Johna, oskarżono o konszachty z władzami saraceńskiego Maroka.
Również pierwsza lauda stworzona przez św. Franciszka – Il Cantico del Sole (Pieśń do słońca), której melodia niestety nie zachowała się, zdradza zastanawiające pokrewieństwo z naukami sufickich mistrzów. Wiemy tylko, że św. Franciszek był uczestnikiem V wyprawy krzyżowej, że był przyjęty z honorami przez Sułtana Malika el-Kamila w jego obozie nad brzegami Nilu, pod oblężoną twierdzą Damietty.
Ten sam sułtan 10 lat później, na mocy traktatu z Jafy, przekazuje na okres 10 lat, bez przelewu kropli krwi, upragnioną Jerozolimę przywódcy szóstej wyprawy krzyżowej – cesarzowi Fryderykowi II. Ten europejski władca, wychowany w normańskiej Sycylii pozostającej w kręgu wpływów arabsko-bizantyjskich, po koronowaniu się na króla Jerozolimy organizuje wyrafinowany dwór pełen artystów, muzyków i mędrców. Również pod wrażeniem tych wydarzeń, minnesinger niemiecki Walther von der Vogelweide tworzy swój słynny utwór – Palaestinalied.
Program koncertu:
- Char Mezrab klasyczna kompozycja perska w modusie Mahur
- Kyrie z tropem Rex inmense, Codex Calixtinus, Santiago de Compostela (XII w.)
Codex Calixtinus, biorący swą nazwę od papieża Calixta – inicjatora sporządzenia księgi, zawiera m. in. całość nabożeństw ze śpiewami przeznaczonymi na celebracje uroczystości św. Jakuba w jednym z najważniejszych miejsc pielgrzymkowych średniowiecznej Europy, Santiago de Compostela
Królu bezmierny, ojcze zbożny, zmiłuj się
Któryś Jakuba oświecił, zmiłuj się
Przez jego modlitwy ocal nas, zmiłuj się
- Popule meus, chorał gregoriański
Improperia Wielkiego Piątku, czyli „wyrzuty” czynione przez Boga niewiernemu ludowi, śpiewane w trakcie Adoracji Krzyża. Tekst pochodzenia syryjskiego nawiązuje do apokryfu zwanego księgą Ezdrasza. Od IV wieku znany był w obrządku gallikańskim, mozarabskim i starorzymskim. Polska pieśń „Ludu, mój ludu cóżem ci uczynił, w czemem zasmucił albo w czem zawinił” jest wiernym tłumaczeniem łacińskiego oryginału. Strofy są poprzedzielane suplikacjami tzw. trishagionem, przejętym z tradycji bizantyjskiej: „Święty Boże, Święty Mocny, Święty a Nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami”.
- Shabe vasl, klasyczna kompozycja perska w modusie Mahur i śpiewany wiersz Dżalaloddina Rumiego
Na noc zjednoczenia z Tobą, o Miłości, czekając oszalałem.
Myśląc o Twym licu, co jak świeca płonie, motylem lgnącym do świecy się stałem.
Widząc Twą twarz, co jak księżyc jasna, zadziwiony jestem i oczarowany.
Cierpiąc z miłości do Ciebie anim ja cierpliwy, ani wytrzymały.
Na stan mej duszy wejrzyj – nie jest mi wesoło.
Usiądź przy mnie, z miłości usycham, głowy mej korono.
- Agar mastam, klasyczna kompozycja perska w modusie Mahur i śpiewany wiersz Dżalaloddina Rumiego
Jeśli jestem pijany, to miłością do Ciebie.
Chodź, tu przy mnie usiądź, bo skradłeś serce me.
Przywiązane do Ciebie jest to moje serce.
Ukochany mój! Tak wymagający jesteś.
- Chanterai por mon coraige, (około 1189) Chanson de Croisade czyli pieśń krucjat truwera Guiot de Dijon (późny XII w.)
Będę śpiewać aby dodać sobie odwagi i pocieszyć serce moje, gdyż nie chce umrzeć ani postradać zmysłów w mej wielkiej niedoli widząc, że nikt nie wraca z tej dzikiej krainy, gdzie odszedł ten, którego wspomnienie koji moje serce. Boże! kiedy wołają „ Przyspieszyć krok!” O Panie, dopomóż pielgrzymowi, o którego tak drżę, bo zdradzieccy i perfidni są Saraceni!
- Improwizacja muzyki perskiej w modusie Shur
- Fortz chausa es, Planh czyli lament trubadura prowansalskiego – Gaucelm Faidit (około 1170-1205) na śmierć swojego towarzysza, króla Ryszarda Lwie Serce.
Jest rzeczą okrutną, o której wam opowiem w mojej pieśni największego żalu, który cierpiałem. Lamentuję płacząc nad tym, który był głową i ojcem wszelkich cnot. Wielki Ryszard, król Anglii, którego zasługi były niezliczone, po którym płakali wielcy i mali tego świata, nie żyje. Boże, miej w opiece tego, który zawsze pierwszy spieszył, aby Ci służyć.
- Magdalena degna da laudare, lauda franciszkańska ze zbioru Laudario di Cortona (XIII w.)
Magdalenę chwalmy, która za nas Boga prosi.
Pochwaloną niech będzie ta, która grzeszyła, lecz została służebnicą Boga.
Żyła w grzechu, lecz usłyszawszy słowo Chrystusa zapłonęła jego miłością, by odtąd podążać za Nim.
- Pishdaramad, improwizacja muzyki perskiej w modusie Shushtari
- Oj puszczu ja konyczeńka w sadu, lirnicka pieśń z Ukrainy, pożegnanie z kozakiem wyruszającym na wojnę
- Improwizacja muzyki perskiej w modusie Shur
- Jhesu Crist, modlitwa ostatniego trubadura z Prowansji – Guiraud Riquier (około 1230-1300)
Jezu Kryste, Synu Boga, zrodzony z Dziewicy, któryś cierpiał Mękę, daj mi łaskę miłości i życie wedle twej woli. Ukazałeś mi prawdziwą drogę Dobrej Nowiny bym nią podążał i nawracał grzeszników.
- Nu alrest lebe ich (około 1228) Palaestinalied czyli pieśń o Ziemi Świętej – Walther von der Vogelweide
Dopiero teraz moje życie ma wartość, gdy wypełniły się moje modlitwy i zobaczyłem najwspanialszą ziemię, w której mieszkał Bóg, gdzie działy się cuda, Panna powiła Syna, Pana anielskich zastępów. Gdzie Pan był ochrzczony, zdradzony i poniósł za nas śmierć.
Chrześcijanie, Żydzi i poganie uważają tę Ziemię za swoją, lecz Bóg wie, że jest ona nam przeznaczona.
- Morde budam, zende shodam (Martwy byłem, oto żyję) poemat Dżalaloddina Rumiego (XIII w.) i improwizacja
- Santa Maria amar, ze zbioru pieśni trubadurów Cantigas de Santa Maria o cudach i dla chwały Najświętszej Panienki, manuskrypt z dworu króla Alfonsa X zwanego Mądrym, Kastylia (XIII w.)
Oto jest historia, która wydarzyła się w Bolonii o tym, jak Najświętsza Panienka wybawiła z nieszczęścia przeoryszę klasztoru, która znalazła się w stanie błogosławionym.
Jej przewina miała zostać potwierdzona przez biskupa, który przybył z daleka, aby nieszczęsną niewiastę sądzić i przykładnie ukarać. W przeddzień sądu przeorysza udała się do kościoła, aby błagać Matkę Boską o ocalenie. W modlitewnej ekstazie zapadła w sen zesłany na nią z niebios.
Nazajutrz odbył się sąd. Biskup, który spodziewał się obnażyć winę opatki, ku ogólnemu zdumieniu znalazł ją nieskalaną. Czcić zatem winniśmy tę, za której wstawiennictwem łaska Boża wybawia z najbardziej nawet beznadziejnych przypadłości.
- Mastan, klasyczna kompozycja perska w modusie Mahur i śpiewany wiersz Dżalaloddina Rumiego
Dom pełen upojonych, wraz nowi przybywają.
Szaleńcy przywiązani więzy rozdzierają.
Serca i dusze tych, co miłością upojeni,
Znienacka łamią kraty – jak ptaki ulecieli
- Ba man sanama, improwizacja muzyki perskiej w modusie Chahargah i śpiewany wiersz Dżalaloddina Rumiego
Ze mną ukochany połącz swoje serce
Jeśli zaś zawiodę wtedy mnie potępiaj
Zawładnęła mną miłość przemożna do Boga
Loków Twych cudnych ogniwa w jeden zapleć łańcuch
Wykonawcy koncertu – Schola Teatru Węgajty w składzie: Małgorzata Dżygadło -Niklaus, Katarzyna Enemuo, Maciej Kaziński, Johann Wolfgang Niklaus, Beata Oleszek, Monika Paśnik-Petryczenko, Serhii Petrychenko, oraz gościnnie: Mohssen Hosseini i Mohammad Rasouli.
Instrumenty: nej, tar, tombak, daf, lira korbowa, fidel, kemancze, koboz, ud.
PARPARUSZA 